पृष्ठ:हिन्दी विश्वकोष भाग 1.djvu/३०६

यह पृष्ठ अभी शोधित नहीं है।

अथर्ववेद २६६ अथर्वणानां चतुभ्यः स्वाहा ।।। पञ्चच भ्यः स्वाहा । २। षड्कचेभ्यः स्वाहा । ३। सप्तर्चेभ्यः स्वाहा । ४ । अष्टच भ्यः स्वाहा। ५ । नवभ्य : स्वाहा । । दश भ्यः स्वाहा । ७। एकादश भ्य: स्वाहा । ८ । हादशच भ्यः स्वाहा ।। बयोदश भ्यः स्वाहा। १०। चतुई शचे भाः स्वाहा । ११ । पञ्चदशचे भाः स्वाहा । १२ । षोडशचे भा: स्वाहा । १३ । सप्तदशच भाः स्वाहा । १४ । अष्टादश भाः स्वाहा। १५ । एकीन- विंशतिः स्वाहा । १६ । विशतिः स्वाहा । १७ महत्काण्डाय खाहा ।१८। उभाः स्वाहा । १६ । एक भाः स्वाहा। २० । क्षुद्र भाः खाहा । २१। एक चैभाः स्वाहा । २२ । रोहितभाः स्वाहा । २३ । मूर्याभवां स्वाहा । २४ । ब्रात्याभवां स्वाहा । २५ । प्रजापत्याभयां स्वाहा । २६ । विषासय स्वाहा । २७ । मङ्गलि केभाः स्वाहा । २८ । ब्रह्मणे स्वाहा । २६ । अथर्व वेदमें भी देखा जाता है, कि प्रथम काण्डके प्रायः सकल सूक्त चार ऋक्से, और द्वितीय काण्डके भी प्रायः सकल सूक्त पांच ऋक्से ग्रथित हैं। इस- लिये अथर्व बंशीयोंके मन्त्र लेकर हो अथर्ववेद "बना है। (२२ सूक्त) आङ्गिरसानामाद्यः पञ्चानुवाक: स्वाहा । १ । षष्ठाय स्वाहा।। समाष्टमाभयां वाहा।३। नौलनखभाः स्वाहा। ४। हरितेभाः स्वाहा ।५। क्षुद्रभाः खाहा हा पर्यायिकभाः खाहा ७ प्रथमेभाः शङ्ख भाः स्वाहा । ८ । हितीवभाः शङ्ख भाः स्वाहा।। तृतीयेभाः शङ्ख भाः स्वाहा ।१०। उपोत्तमभाः स्वाहा । ११ । उत्तमेभाः खाहा। १२ । उत्तरभाः स्वाहा । १३ । नषिभाः स्वाहा। १४ । शिखिभाः स्वाहा । १५। गणेभाः स्वाहा । १६ । महागणेभाः स्वाहा । १७। अर्वेभाः अगिरोभयो विदगणेभाः स्वाहा । १८। पृथक्सहस्राभवां स्वाहा । १६ । ब्रह्मणे स्वाहा। २० । पूर्व कालसे ब्राह्मण ऋक्, यजुः और साम वेद हो भक्तिपूर्वक पढ़ते रहे और वेद तीन ही प्रसिद्ध थे। इसीसे व दका दूसरा नाम त्रयी पड़ा है। मनु प्रभृति प्राचीन ग्रन्थों को अनुसन्धान कर देखनेसे ऋगादि तीन वेदोंका हौ आदर अधिक जान पड़ता है,- "अग्निवायुरविभ्यस्तु वयं ब्रह्म सनातनं । दुदोह यज्ञसिद्धार्थमृग्यजु:सामलक्षणम् ॥” मनु १॥२३॥ 'यागादिको सिद्धिके लिये उन्होंने अग्निसे ऋग्वेद, वायुसे यजुर्वेद और सूर्यसे सामवेद उद्धृत किया।' "वयी वै विद्या ऋचो यजुषि सामानि ।" (शतपथ-ब्राह्मण ४।६।७१) 'ऋक्, यजुः और साम-येही तीन विद्यायें हैं।' "प्रजापतिलौकानभ्यतपत् तेषां तप्यमानानां रसान् प्राबहदनि पृथिव्या वायुमन्तरीक्षादादित्य दिवः । १ । स एतास्तिखो देवता प्रभातपत् तासां तप्यमानानां रसान् प्राबहदग्ने कई चोवायोर्यजूंषि सामान्यादित्यात् । २ । स एतां वर्षों विद्यामभातपत् तस्वास्त प्यमानाया रसान् प्रावहद भूरि- त्य ग भयो भुवरिति यजुभाः वरिति सामभाः ।"३॥ (छान्दोग्योपनिषत् ४।१०) 'प्रजापतिने तीनो लोक उत्तप्त किये थे। उन्ह। तप्यमान तीनो लोकोंसे उन्होंने तीन सार भाग बाहर निकाले। पृथिवीसे अग्नि, अन्तरीक्षसे वायु और ग़लोकसे आदित्य उद्धृत किये गये । इसके बाद उन्होंने इन तीन देवताओंमें फिर ताप पहुंचाया। इन तीनो देवताओंके उत्तप्त होनेसे इनका सारांश उद्धृत किया गया। अग्निसे ऋग्वेद, वायुसे यजुर्वेद और आदित्यसे सामवेद उपलब्ध हुआ। प्रजापतिने इन तीन विद्याओं में फिर ताप छोड़ा। इस वेदत्रयके उत्तप्त होनेपर ऋक्से भूर्, यजुसे भुवः और साम- वेदसे खर् उत्पन्न हुआ। इस प्रकार अनुसन्धान करनेसे स्पष्ट जान पड़ता है, कि पहले ब्राह्मण ऋक्, यजुः और साम वेदको ही अध्ययन करते थे प्रस्थानभेद-प्रणेता मधुसूदन सरस्वतीने लिखा है.- "स च प्रयोगवर्यण यज्ञनिर्वाहार्थम् ऋग यजुःसामवेदन भिन्नः । अथर्ववेदस्तु यज्ञानुपयुक्तः शान्तिपौष्टिकाभिचारादि-कर्मप्रतिपादक न अत्यन्त विलक्षण एव ।" 'यज्ञादि सम्पन्न करनेके लिये वेदके, ऋक्, यजुः और साम-यह तीन प्रकारके विभाग किये गये हैं। *** अथर्ववेद यागादिकोंमें तो अनुपयुक्त है, परन्तु शान्ति, पौष्टिक और अभिचार आदिका इसमें अच्छा वर्णन किया गया है। इसलिये यह बड़ा ही

अद्भुत है।' . । अनेक लोग अनुमान करते हैं, कि अथर्ववेद तो म्लेच्छोंका वेद है ; ब्राह्मण कभी इस वेदका आदर न करते थे। किन्तु यह भ्रान्त सिद्धान्त है। वास्तविक रूपसे यह म्लेच्छोंका वेद नहीं, यह व्रात्यवेद है अब विचारना चाहिये, कि व्रात्य कहनेसे क्या समझा जाता है। मनुने व्रात्यके सम्बन्धमें इस प्रकार अपने मतको प्रकाश किया है,- "आषोडशाद ब्राह्मणस्य साविवी नातिवर्तते । आहाविशात् क्षबोबन्धोराचतुर्विशतेविंशः ॥ अत जई बयोऽप्ये ते यथाकालमसंस्कृ ताः । सावित्रीपतिता वाल्या भवत्यार्यविगर्हिताः ॥” मनु २।२८-३८ ।